Verdedig de digitaliserende democratie

In februari 2023 publiceerde de Europese Unie het intitiatief “Verdediging van de democratie”. Als een vervolgstap in dit proces, vroeg de Europese Commissie om reacties op dit initiatief. Natuurlijk vinden wij het verdedigen van de democratie in de Europese Unie een belangrijke taak, en steunen wij dit initiatief als onderdeel hiervan, maar het viel ons op dat de dreiging van digitalisering op de democratie niet concreet is uitgewerkt in dit pakket. Daarom hebben wij onze visie hierop verwoord in een reactie, welke we hier nogmaals publiceren. De reactieperiode voor het pakket is nu gesloten. Alle (openbare) reacties zijn hier te vinden. 

De samenleving digitaliseert

De samenleving digitaliseert. De digitale infrastructuur vormt het zenuwsysteem van de samenleving (NCTV, 2020). Digitale processen zijn in toenemende mate essentieel voor het functioneren van de maatschappij. Digitale technologie ligt ten grondslag aan de media, communicatie tussen burgers onderling en burgers en de overheid en politieke partijen. De samenleving is een digitale samenleving geworden, kortom, en dit zorgt voor snelheid, efficiëntie en gemak.

Er is echter een keerzijde aan de vergaande digitalisering.

Digitale technologie is niet perfect: software en hardware bevat (kleine) fouten en bugs. Mensen zijn ook niet perfect: hoewel iedereen wéét dat ze cybersecurity maatregelen moeten nemen, zoals sterke wachtwoorden gebruiken en niet zomaar op alle linkjes klikken, doen veel mensen dit niet. Criminelen maken graag gebruik van deze kwetsbaarheden veroorzaakt door technische foutjes en menselijk handelen (NCTV, 2020). Dit maakt de digitale infrastructuur kwetsbaar voor crimineel hacken.

Daarnaast is digitalisering van grote invloed op de publieke sfeer. De uitwisseling van informatie tussen burgers en door de media ondergaat een structurele transformatie (Celikates, 2015). Sociale media platformen domineren het medialandschap en traditionele media verliezen zo hun functie als poortwachter (Van Dijck et al., 2016). Doordat (veel) sociale media volgens het principe van surveillance kapitalisme werken (Zuboff, 2019) is het mogelijk om op grote schaal desinformatie te verspreiden en de publieke opinie te beïnvloeden. Dit gebeurt zowel binnen als buiten landsgrenzen. In het recente verleden hebben partijen succesvol kiesgedrag weten te sturen middels (data van) sociale media (Berghel, 2018).

Digitalisering en de democratie 

De inherente onveiligheid van de digitale infrastructuur en de transformatie van de publieke sfeer zetten belangrijke democratische waarden onder druk. Het ondermijnt een eerlijk en betrouwbaar verkiezingsproces en het bemoeilijkt de toegang tot betrouwbare informatie voor burgers. Dit heeft negatieve gevolgen voor het vertrouwen van burgers in het democratisch proces. Vertrouwen is juist een drijvende factor voor participatie. Daarnaast is digitalisering in constante ontwikkeling. De problemen die we nu hebben geformuleerd kunnen dus veranderen of vermeerderen in de toekomst. Digitalisering heeft, kortom, een ontwrichtende impact op de democratie.

Het is daarom belangrijk de democratische weerbaarheid van EU-burgers te verbeteren in dit digitale tijdperk. Democratische weerbaarheid houdt in dat personen, of de samenleving als geheel, weerstand kan bieden tegen krachten die de democratische processen bewust of onbewust schaden (Kosten, 2018). In het digitale tijdperk kan dit inhouden dat EU-burgers zich bewuster worden van digitale manipulatie, hier minder beïnvloed door worden, zicht hebben op de kwetsbaarheid van de digitale infrastructuur, en voldoende beschermende maatregelen nemen.

Dit roept de vraag op: Hoe kunnen we de democratische weerbaarheid van EU-burgers verbeteren in het digitale tijdperk?

Om democratische weerbaarheid in het digitale tijdperk te verbeteren, zijn verschillende strategieën mogelijk. Voor een sterk fundament voor een democratie die ook in de toekomst duurzaam is, is het belangrijk participatie van EU-burgers in de democratische processen te waarborgen. Daarvoor is het cruciaal dat EU-burgers vertrouwen blijven houden in de democratische legitimiteit van deze processen. Deze legitimiteit staat of valt met het voldoen van de processen aan bepaalde waarden, te weten:

• (1) inclusie en gelijkheid,
• (2) transparantie,
• (3) integriteit en onkreukbaarheid,
• (4) rechtvaardigheid en onpartijdige behandeling, en
• (5) effectiviteit en de uitkomst van de processen (Hendriks, 2022; Holzhacker, 2007).

Deze waarden zijn sterk met elkaar verbonden, zeker in het geval van de digitalisering van de maatschappij. We hebben drie strategieën geïdentificeerd die deze waarden in de EU-democratie kunnen versterken. Daarmee versterken deze strategieën de democratische weerbaarheid van de EU. Deze strategieën zijn weergegeven in Figuur 1 en lichten wij hieronder toe. 
 

Figuur 1: Strategieën voor de versterking van democratische weerbaarheid. Bron: auteurs.

Pilaar 1: houdt rekening met kwetsbaarheid 

Digitale infrastructuren hebben een inherente kwetsbaarheid. Het is onmogelijk om alle kwetsbaarheden in de digitale én sociale infrastructuur af te dichten of op te vangen. Daarom is het van belang om met deze kwetsbaarheid rekening te houden en

• a. niets te digitaliseren wat het fundament van de democratie raakt en waarbij inbreuk het vertrouwen in de democratie ernstig zou schaden. Hierbij kan worden gedacht aan verkiezingen. Als digitale fraude zou worden geconstateerd bij verkiezingen, zou dit het vertrouwen in de integriteit en onkreukbaarheid van verkiezingen ernstig schaden.
• b. offline mogelijkheden te bieden voor democratische participatie om inclusie en gelijkheid, evenals transparantie te waarborgen voor EU burgers die, om wat voor reden ook, offline mogelijkheden prefereren boven digitale opties.
• c. digitale geletterdheid en transparantie te vergroten. Een deel van de risico’s bij digitale veiligheid bevindt zich op sociaal vlak. Voor veel burgers zijn risico’s van digitale technologieën onbekend. Daarom is het van belang om de risico’s van digitale technologieën onderdeel te maken van onderwijs.

Tegelijkertijd is er een stigma ontstaan omtrent kwetsbaarheden van digitale technologieën en menselijke fouten in de besturing van digitale technologieën. Dit hindert het lerend vermogen van de samenleving. Meer transparantie over misbruik met digitale technologieën levert leerkansen op voor bedrijven en personen, en geeft deze bedrijven en personen de mogelijkheid zich te weren tegen zulke risico’s.
 

Pilaar 2: Handel volgens een normenkader op EU-niveau, en houdt de praktische invulling context gebonden

Digitale technologieën zullen zich blijven ontwikkelen. Op dit moment alle kansen en risico’s signaleren voor nu en later is onmogelijk. Er moet daarom een balans worden gevonden tussen anticiperende maatregelen en concreet beleid. Dit kan door op EU-niveau een algemeen normenkader op te stellen. Deze geeft de richting aan waarin digitale technologieën zich zouden kunnen ontwikkelen. Zo kunnen personen en bedrijven een inschatting maken in welke technologieën ze zouden kunnen investeren. Tegelijkertijd moet er concreet beleid worden gemaakt. De kans is anders groot dat er een te grote verantwoordelijkheid zal worden gelegd bij het rechtssysteem, welke zou moeten bepalen of een digitale technologie voldoet aan het gestelde normenkader.

Dit concrete beleid is echter context gebonden. Het verschilt per sector, en wellicht ook per regio, hoe digitale technologie wordt ingezet. Daarmee verschilt ook welke regels nodig zijn om een duurzame en veilige samenleving te waarborgen. Zo heeft Estland, met een zeer gedigitaliseerde overheidsinfrastructuur en grote stroom van desinformatie vanuit het buitenland, te kampen met andere problemen dan Nederland, waar belangrijke internetkabels uit de Atlantische oceaan aan land komen. Bovendien blijft met lokale invulling van het normenkader de effectiviteit van de democratie en democratische processen enigszins gewaarborgd.
 

Pilaar 3: Versterk brede betrokkenheid en draagvlak

Om te waarborgen dat er aandacht is voor een breed spectrum van kansen en risico’s van digitale technologieën, is het van belang een brede maatschappelijke betrokkenheid te verwezenlijken. Dit houdt in dat verschillende partijen worden betrokken bij het creëren van het normenkader op EU-niveau en de praktische invulling hiervan op meer lokale niveaus. Deze partijen zijn bijvoorbeeld bedrijven, non-profit organisaties, stichtingen en burgers. Door deze groepen te betrekken bij het opstellen en hervormen van beleid, wordt niet alleen een breed scala aan kennis en ervaring aangeboord, maar wordt ook een breed draagvlak gewaarborgd. De inclusie en gelijkheid in de democratie worden versterkt. Om al deze partijen effectief deel te laten nemen aan het democratische proces, is het van belang deze partijen te ondersteunen hun democratische deelname.

Dit betekent dat de EU voor deze partijen middelen ter beschikking stelt, zoals informatie over het democratische proces en de kwesties die worden besproken, en ook mogelijkheden creëert om vaardigheden en kennis rondom digitale technieken te vergroten. Dit vergroten van vaardigheden en kennis bij een breed publiek, onder andere door het vergroten van digitale geletterdheid, versterkt de weerbaarheid van de digitale publieke sfeer: risico’s kunnen eerder en breder worden gesignaleerd en er kan worden gehandeld naar deze risico’s.
 

In het kort

De democratische weerbaarheid van EU-burgers in het digitale tijdperk kan worden verbeterd door participatie en vertrouwen te waarborgen, door

• (1) rekening te houden met de kwetsbaarheid van digitale technologieën,
• (2) een gemeenschappelijk normenkader op EU-niveau te creëren, welke op lokaal niveau concrete invulling kan krijgen, en
• (3) brede maatschappelijke betrokkenheid te versterken en draagvlak te waarborgen.

Referenties

Berghel, H. (2018). Malice Domestic: The Cambridge Analytica Dystopia. Computer, 51(05), 84–89. https://doi.org/10.1109/MC.2018.2381135

Celikates, R. (2015). Digital Publics, Digital Contestation A New Structural Transformation of the Public Sphere? In Transformations of Democracy Crisis, Protest and Legitimation (Vol. 8). Rowman & Littlefield.

Hendriks, F. (2022). Key values for democratic governance innovation: Two traditions and a synthesis. Public Administration, 100(4), 803–820. https://doi.org/10.1111/padm.12738

Holzhacker, R. (2007). Democratic Legitimacy and the European Union. Journal of European Integration, 29(3), 257–269. https://doi.org/10.1080/07036330701442232

Kosten, M. (2018, December 22). Een weerbare democratie. Hoe houden we autocraten tegen? – Wetenschappelijk Instituut. Groen.

NCTV. (2020). Cybersecurity Beeld Nederland 2020 (Cybersecuritybeeld Nederland). NCTV.

Van Dijck, Poell, T., & De Waal, M. (2016). De platformsamenleving: Strijd om publieke waarden in een online wereld. Amsterdam University Press.

Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power (1st edition). PublicAffairs.

About the author

Irene Niet joined the Eindhoven University of Technology in 2019 as a PhD student. Her research concerns the governance of artificial intelligence in the energy transition, with a special interest in the Dutch electricity system. You can find her work here.   Anne Marte is a PhD candidate at Eindhoven University of Technology where she works on cyber resilience and technological citizenship. She is also member of the 4TU Blog editorial board.